Dün gördüğüm bir abi, babamın hayata veda ettiği yaşlarda, epeyce boyuna uzun ve ipince ip kadar ince bir abiydi. Upuzun bacaklarıyla karşıdan karşıya geçisini izledim. Adımlarını zor atıyor ağır ağır yürüyordu. Devasa cüsseyi enine olmasa da kemik ağırlığı tek başına 70 kilo çekebilecek bir adamın boyuna olan heybetine baktığında o ağır ve aksak yürüyüş bir türlü sinmiyordu insan içine. Belli ki hastaydı belki de son zamanlarıydı. Umarım basit ve akut bir durumdur zira yunan heykellerine taş çıkaracak böyle göz kamaştırıcı bir fiziğin çok yakında toprağın altına küllere ya da tozlara karışacağını düşünmek iç parçalayıcı. Kocaman abi americanosunu bitirp çabucak kalkıp zor adımlarını sürükleyerek yoluna gitti.
Kamboçya dillere destan hikayelere sahip insanlarla dolu bir coğrafya. Hem lokal yaşayanlar hem expat olarak adlandırdığımız evinden uzakta yaşayan ama Kamboçya'da çalışan ya da iş kuran batılıların bu keskin şartlarda var olabilmeleri için ilkin kendi ailesel iklimlerini bulmaları, yani eş dost çevresini edinmeleri, seçecekleri yeni akrabalarını ve yerleşecekleri lokasyona uygun iş olanaklarına iş vizesi ve çalışma izni ile birlikte ulaşmış olmaları gerekiyor. Ne var ki Kamboçya iş olanakları var olan bir memleket olmasına rağmen çılgın bir atlatılamayan gençlik sevdalarını gerçekleştirmek isteyenler için hem uygun fiyatlı bir yer hem de bol potansiyelli. Bu eğilimlere kumar fuhuş ve yasal eczane uyurucuları eklenince yeterli bilgi ve deneyim sahibi olmayan genç birinin kalıcı ruhsal hasarlar görmesi çok ziyade mümkün. Bunun örneklerine de tanık olduk. Dünyanın her yerinden Güney Doğu Asya'nın hem yatırımsal alandaki özgür ve ucuz kaynaklarından hem de aşırılıklar dünyasına kapılıp gidebilecek olmanın uçları açık bu cihetinde insan kendini bilesiye yok edebilir de, Sadece mütevazi olup işe odaklanıp çalışırsa ise turizm potansiyelinde iyi yere dükkan açmak kadar avantajlı bir şey de yok. Para birimi olarak kendi para birimleri Riel den çok Dolar kullanıldığı için ve dolar şu an dünya ekonomisinde bu ara çok güçlü bir yere oturduğu için Kamboçya esnafının basit bir Türkiye esnafına göre daha avantajlı olduğunu elbette nüfusa oranla.. rahatlıkla söyleyebiliriz. Sanayisi daha yeni emeklemeye başlayan, tarım ürülerininse tropik ve yerel ortamında yetişenler dışındakilerin Tayland ya da Vietnam üzerinden ithal edilmesi, bu türden ürünleri pahalı hale getiriyor. Kamboçya'da tarıma elverişli alan çok kısıtlı ve toprağa özel bir ilgi göstermek şart. 6 ay süren ağır yağmur ikliminde topağın tüm minerali ve çok bilgi sahibi olmasam da değerli kısımları diyelim taşkınlarla birlikte Mekong deltasını besleyen nehir kollarında soluğu alıyor. Bu toprağın verimi su canlılarının kısmetine dönüşüyor ve planktonlar istiridyeler kalamarlar karides ve kabuklu akla gelen her türlü su canlısı. Hani denizden babam çıksa yerim derler ya hint okyanusu bunu gerçekten kanıtlar nitelikte bir zenginliğe sahip. Hem de onca plastik, çöp, hastahaneden tutunda deterjan ve mazot gibi atıklara kadar; yeryüzündeki okyanuslar içinde kirlenmeden en çok nasibini alan deniz canlısı yaşam alanlarından biri ne yazık ki bu açık denize hiç bir arıtma olmadan dökülen tonlarca zehir olması lazım Chris Rea gibi zehir deyip geçelim. Bu kirliliğe rağmen Mekong deltasından daha temiz bazı nehir kolları Kampot nehri gibi temiz kalma şansına sahip olabilmiş. Elbette bu da bir yere kadar. Bokor dağı milli parkı sınırlarındaki küçük şelaleler ve oluşturdukları minyatür havuzlarda su yutmanız sorun olmuyor. Suyun özüne yakınlaştıkça ve köy, benzeri insan yerleşimine yakın olmayan koruma altındaki kaynakların hatta içilebilir nitelikte olduğu söyleniyor. Kamboçya'da musluk suyu, şehir şebekesi hiç bir yerinde tavsiye edilmiyor. Kendi kaynağına sahip bir arazi bulmak ve üzerine bir iş yeri inşa etmek en kolay şey. İnşaat ya da arazi üzerine kurduğun yerleşim için ayrıca vergi ödemene gerekte yok. Senede bir kere uğrayan lokal otoriteye işin cüssesine uygun bir miktar vergi oranını konuşarak anlaşmak ve pazarlık yapmak mümkün. Memur bey şimdilik bu kadar yardımcı olabileceğim gibi düşünün ya da bir dahaki sefere daha iyisini yaparız gibi. Lakin dediğim gibi zeminler kaygan bir kaç şikayet ile toprak sahibinin sözleşmeyi tek taraflı feshetmek gibi, bir şansı her zaman var. Kamboçya topraklarını ve o toprağın sahibi insanlarını batılı yatırımcıların istilasından kurtarabilmek için bazı sıkı kanunlar koymuş olsa da; çalıştırdığın işçiler arasında ancak yüzde 30 unun yabancı olabileceği, istihdamın ağırlıklı olarak Khmer halkından sağlanması şart koşulmuş. Arazi kiralanabiliyor ancak hiç fazla uzun vadeli sözleşme duymadım kira sözleşmeleri yanılmıyorsam en fazla ya 5 ya 10 yıllık. Genellikle mantıklı olanda bu zaten zira kontratın her bir yılı için kira dışında ödenen bir sözleşme gideri var. Bu gider neredeyse bir yıllık kiraya eşit. Yerine ve adamına göre olanaklar değişebiliyor. Ancak benim gibi ya da bir çokları gibi çok dikkatli davranmazsanız bir gün içinde stabilleşmiş bir iş yerinin birden bire kapısına beklenmeyen bir anda mühür vurulması da mümkün ya da sıradışı bir ortağa paranızı kaptırmanız. Şu sıralar özellikle Çin yatırımcıların tam anlamıyla işgal ettikleri ve parasına bakmadan sonsuz bir kaynakla her yeri satın almalarına bakılırsa Kamboçya bir gezgin - backpacker coğrafyasından çok yasal kumarhanelerin ve zengin kumar düşkünlerinin daha çok rağbet edeceği bir yer haline gelebilecek büyük bir potansiyeli taşıyor. Çin'den akan paranın bir yıl içinde yiyecek içecekten tutunda her piyasada pahalılığa yol açtığına tanık olduk. Geçen yıl 150 dolar olan ev kirası bu yıl 300 dolar. Bir batılı için yapılabilecek en iyi mesleklerden bir tanesi özel okulda öğretmenlik ya da bir teknik deneyime hakim olmak ve elbette İngilizce'yi akıcı konuşuyor olmak. Bunlar dışında yapabileceğiniz işler garsonluk barmenlik bilet satışı komisyonculuğu, resepsiyonculuk ve başka özel yetenekler varsa özellikle elektrik işinden anlamak, marangozluk ve her türlü endüstriyel kalifiye işçiye ihtiyaç var. Ancak dediğim gibi Kamboçya bir uzak Asya ülkesi ve alıştığınız gibi bir sistem yok. Kanalizasyon hala yok, devletin bir otomasyon sistemi ya da veri kaynağı yok. Her şey 1970 lerdeki gibi tozlu dosyalar arasında bir yerlerde duruyor. Bu yüzden bürokratik işleri halletmek için siz boğuşurken etrafta dolaşan 5 - 10 dolara formunuzu doldururum abi diyen gezgin arzuhalcilere bir şans verebilirsiniz. Ancak kader değil alışagelmiş olabileceğiniz bir zayıf noktanızın sizi yerle bir etmesi de çok mümkün. Bakın burası fırsatlar ve tehlikelerle dolu. Parasız yapılabilecek bir yer değil. Özel yetenekleriniz ve sosyalleşmeyi seven tarafınıza kendinizi pazarlayabilecek kapasitenizi eklemeniz konuştuğunuz aksanlı bile olsa ingilizcenin yeterliden fazla seviyede olması gerekir. Bir de Khmer halkıyla geçinebilecek toleransa sahip olmanız serin kanlı sabırlı ve anlayışlı olmanız da şart. Muhatap olduğunuz satıcı ya da şöför ne dediğinizi anlamadan anlamış gibi yapabilir ve size ne istiyorsa onu çıkarıp satabilir... ya da bindiğiniz tuk tuk siz adresi net olarak bilmiyorsanız sizi saatlerce dolaştırabilir ve sonunda varacağınız yeri bulabilirseniz eğer 10 doların üzerini fazla beklemeyin derim. Bu yüzden özellikle büyük şehirlerde google map e bakmadan haritayı düzgün okumadan bir yerden bir yere hareket etmeye kalkışmayın. Sabah binip akşama bindiği yere geri inen insanlar tanıyorum.
